در دو سوی کره زمین، دو دنیای کاملا متفاوت شکل گرفتهاند؛ نقاطی که یکی پوشیده از اقیانوسی منجمد است و دیگری قارهای یخزده و دستنخورده را در دل خود دارد. قطب شمال و جنوب با وجود شباهتهای ظاهری، هر کدام شگفتیها و رازهای خاص خود را دارند؛ از حیاتوحش منحصربهفرد گرفته تا چشماندازهایی که گاها غیر قابل باور به نظر می رسند. قطب شمال و جنوب بهدلیل وجود شرایط جغرافیایی خاص، بهعنوان جاذبه گردشگری محسوب نمیشوند؛ اما طبیعت یخی زیبا، ویژگیهای منحصربهفرد و گونههای جانوری نادری که در این مناطق خواهید یافت اگر کنجکاو هستید که بدانید دو قطب چگونه چنین سرنوشت متفاوتی یافتهاند، ادامه این مقاله شما را شگفتزده خواهد کرد.
قطب شمال کجاست؟
قطب شمال (North Pole) نقطه مرکزی ناحیه شمالگان (Arctic) در شمال محور زمین محسوب میشود. این نقطه در وسط اقیانوس منجمد شمالی با بیشینه عمق ۵,۵۰۰ متر قرار دارد و روی آبهای پوشیده از تکههای یخ، متحرک به ضخامت سه تا چهار متر واقع شده است. قطب شمال، شمالیترین نقطه روی زمین است که از آنجا همه جهات، جنوب محسوب میشود. شمال جغرافیایی را نباید با شمال مغناطیسی که موقعیت متغیری دارد و قطبنماها بهسمت آن قرار میگیرند، اشتباه گرفت.
قطب شمال در وسط اقیانوس منجمد شمالی قرار دارد
عرض جغرافیایی قطب شمال ۹۰ درجه شمالی است و همه خطوط طول جغرافیایی از سمت شمال، در آن به هم میرسند و از نقطه ثابت ستاره قطبی که در آسمان بالای این قطب قرار دارد، برای جهتیابی استفاده میشود. قطب شمال هوای بسیار سردی دارد و دمای هوا در گرمترین روزهای تابستان در آن به صفر درجه سانتیگراد میرسد. در این منطقه ۶ ماه از سال شب و ۶ ماه روز است و هر سال در آن یک طلوع خورشید در اعتدال بهاری (اول فروردین) و یک غروب در اعتدال پاییزی (اول مهر) رخ میدهد.
ویژگیهای قطب شمال
زیستگاه دریایی قطب شمال بسیار متنوع است؛ میگو، شقایقهای دریایی، چند گونه ماهی و سختپوستان مختلف، در این منطقه زندگی میکنند. گونههای قطبی خرس، روباه، خرگوش و گرگ، گاومشکها، گونههای مختلف فوک و پستانداران آبی بزرگی مانند نهنگ و گراز دریایی، از مهمترین جانداران قطب شمال هستند.
شمالگان گونههای جانوری منحصربهفرد دارد
پرستوی دریایی شمالگان (Arctic Tern) جزو بازدیدکنندگان همیشگی قطب شمال محسوب میشود که رکورد طولانیترین مهاجرت را در بین جانداران دارد. این پرندگان هر سال یک مهاجرت رفت و برگشت از قطب شمال به قطب جنوب انجام میدهند.
فردریک کوک (Frederick Cook) آمریکایی اولین کسی بود که ادعا کرد به قطب شمال رسیده است. او در سال ۱۹۰۸ میلادی به این منطقه سفر کرد؛ اما نتوانست ادعای خود را ثابت کند. یک سال بعد و در سال ۱۹۰۹ میلادی، رابرت پری (Robert Peary) آمریکایی مدعی رسیدن به قطب شمال شد. انجمن نشنال جئوگرافیک تحقیقات گستردهای روی عکسهای پری انجام داد و به این نتیجه رسید که از فاصله هشت کیلومتری قطب شمال گرفته شدهاند. آنچه بیش از هر چیز دیگری ادعای پری را ثابت کرد، سفر تام آوری (Tom Avery)، کاشف بریتانیایی به قطب در سال ۲۰۰۵ میلادی بود؛ زیرا تام مسیر فرضی که پری ارائه کرده بود را با استفاده از سگهای سورتمه طی کرد و با موفقیت به قطب شمال رسید.
اولین سفر تایید شده به قطب شمال به نام روئال آمونسن (Roald Amundsen)، کاشف نروژی، ثبت شد که در سال ۱۹۲۶ میلادی با کشتی هوایی از شمال نروژ به مقصد ایالت آلاسکای آمریکا پرواز کرد و در مسیر خود از فراز قطب شمال عبور کرد؛ اما اولین سفر زمینی تایید شده به قطب شمال توسط یک گروه تحقیقاتی متشکل از زمینشناسان و اقیانوسنگاران در سال ۱۹۴۸ میلادی انجام شد که از اتحاد جماهیر شوروی به این نقطه سفر کردند و بر قطب شمال گام نهادند.
در قطب شمال هیچ انسانی زندگی نمیکند؛ اگرچه مردم مختلفی در شمالگان (ناحیه پیرامون قطب شمال) سکونت دارند که جمعیت مجموع آنان حدود چهار میلیون نفر برآورده شده است. این جمعیت در آلاسکا و قسمتهای شمالی کشورهایی چون کانادا، گرینلند، روسیه و نروژ زندگی میکنند؛ اما بهعلت وجود یخهای متحرک، امکان ایجاد یک جامعه ثابت و دائمی برای آنان فراهم نیست.
کشف نفت و گاز در قطب شمال، سودهای بسیاری بههمراه داشته است؛ بهطوری که روسیه، دانمارک، کانادا و آمریکا که دارای سواحل همجوار با اقیانوس شمالی هستند، نسبت به این قلمرو غنی ادعای مالکیت دارند و بر سر دستیابی به منابع آن با هم رقابت میکنند. برآورد میشود سودهای کلان استخراج نفت و گاز و امکان ایجاد یک مسیر تجاری بدون یخ بین اروپا، آمریکای شمالی و آسیا، قطب شمال را در آیندهای نزدیک به منطقه اقتصادی مهمی تبدیل میکند.
قطب جنوب کجاست؟
قطب جنوب (South Pole) نقطه مرکزی قاره جنوبگان (Antarctica) و جنوبیترین نقطه روی زمین است. ارتفاع قطب جنوب از سطح دریا حدود ۲,۸۰۰ متر است که متشکل از ۱۰۰ متر خاک و لایه یخ روی آن به ضخامت ۲,۷۰۰ متر است. گرمترین دمای قطب جنوب ۱۲- درجه و سردترین دمای آن ۸۲- درجه سانتیگراد ثبت شده که آن را به سردترین مکان روی زمین تبدیل کرده است.
عرض جغرافیای قطب جنوب ۹۰ درجه جنوبی است و تمام خطوط طول جغرافیایی از سمت جنوب در آن به هم میرسند؛ از این منطقه، تمام جهات شمال محسوب میشوند. در این منطقه ۶ ماه اول سال شب و ۶ ماه دوم سال روز است و سال از دو فصل زمستان و تابستان تشکیل میشود. هر سال در قطب جنوب یک طلوع خورشید در اول ماه مهر و یک غروب در اول فروردین رخ میدهد.
قطب جنوب در قاره جنوبگان قرار دارد و سردترین نقطه روی زمین است
مکان دقیق قطب جنوب دائم در حال حرکت است و ورقه یخی بالای آن در هر سال حدود ۱۰ متر جابهجا میشود. دلیل این موضوع تکتونیک صفحهای و فرآیندی است که در آن صفحات بزرگ پوسته زمین بهآرامی حرکت و به هم برخورد میکنند یا از هم فاصله میگیرند. این حرکات در طی سالهای طولانی، سبب جابهجاییهای بسیار روی کره زمین شده است؛ در طی همین فرایند، سرزمینی که امروزه ساحل شرقی آمریکای جنوبی است، میلیونها سال پیش در قطب جنوب قرار داشت.
ویژگیهای قطب جنوب
قطب جنوب در وسط سردترین و بادخیزترین خشکی روی زمین قرار دارد و با وجود اینکه سواحل آن مملو از حیات دریایی است، بهدلیل زیستگاه خشنی که دارد، زیستشناسان کمی در آن مشغول تحقیق هستند. بخشهای معتدلتر این منطقه پوششی از گیاهان بومی مانند خزه و گلسنگ دارد.
اولین تلاش برای اکتشاف قطب جنوب توسط تیمی به رهبری کاپیتان بریتانیایی، رابرت فالکون اسکات (Robert Falcon Scott) بههمراه ارنست شاکلتون (Ernest Shackleton) و ادوراد ویلسون (Edward Wilson) در سال ۱۹۰۴ میلادی انجام شد. این تیم به فاصله ۶۶۰ کیلومتری قطب جنوب رسیدند؛ اما بهدلیل سردی شدید آب و هوا و کمبود منابع بازگشتند. شاکلتون در تلاش دیگری در سال ۱۹۰۷ میلادی به ۱۶۰ کیلومتری قطب جنوب رسید؛ اما دوباره بهدلیل سردی هوا مجبور به بازگشت شد.
رودلد آموندسن نروژی اولین کاشف قطب جنوب محسوب میشود
اسکات در سال ۱۹۱۰ میلادی هیئت دیگری را برای سفر به قطب جنوب گرد هم آورد؛ در راه برای تهیه آخرین تدارکات در استرالیا توقف کرد که با تلگراف ناگهانی روئال آمونسن (Roald Amundsen)، کاشف نروژی غافلگیر شد؛ هیئت آمونسن نیز در راه قطب جنوب بود. اسکات به حرکت خود ادامه داد و هر دو تیم در بازه زمانی تقریبا یکسان به جنوبگان رسیدند.
آمونسن نروژی مسیر جدیدی را در پیش گرفته بود و با تجهیزات مناسب و آذوقه کافی، تمام تیم در دسامبر ۱۹۱۱ میلادی و یک ماه زودتر از هیئت اسکات، به قطب جنوب رسیدند. اسکات و تیمش از مسیر قدیمی شکلتون راهی قطب جنوب شدند و بهدلیل تجهیزات نامناسب، تنها اسکات و چهار نفر از اعضای تیم به مقصد رسیدند و بقیه افراد در راه جان باختند. با رسیدن به قطب جنوب با چادر و تجهیزاتی روبهرو شدند که آمونسن از یک ماه قبل بهجا گذاشته بود. او و همراهانش نیز در راه بازگشت از سرما و گرسنگی جان باختند.
در سال ۱۹۵۶ میلادی، یک پایگاه تحقیقاتی توسط آمریکا در قطب جنوب تاسیس شد و به یاد این دو کاشف «ایستگاه جنوبگان آمونسن-اسکات» (Amundsen–Scott South Pole Station) نامگذاری شد. این ایستگاه تا به امروز میزبان طیف گستردهای از تحقیقات در منطقه بوده است و حملونقل به آن با هواپیماهای نظامی مقاوم از پایگاه مک موردو (McMurdo Station) در نیوزلند انجام میشود.
ایران ادعای مالکیت بر بخشی از قطب جنوب را مطرح کرده است
کشورهای زیادی نسبت به قطب جنوب ادعای مالکیت دارند؛ اما هنوز هیچ کشوری نتوانسته است مالکیت رسمی بر هیچ بخشی از این منطقه را از آن خود کند. ایران نیز یکی از کشورهایی است که بهدلیل دسترسی به قطب جنوب از طریق مکران و حائل نبودن هیچ سرزمینی بین آنها، طبق قوانین بینالمللی، ادعای مالکیت بر بخشی از منطقه را مطرح کرده؛ اما تا به امروز به نتیجهای دست نیافته است.
تفاوتهای میان قطب شمال و جنوب
قطب شمال و قطب جنوب ویژگیهایی مشترک زیادی دارند؛ اما در بسیاری موارد نیز فرقهای اساسی با هم دارند. از جمله تفاوتهای میان قطب شمال و قطب جنوب میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- قطب شمال، شمالیترین نقطه محور زمین محسوب میشود که در وسط آبهای اقیانوس منجمد شمالی قرار دارد و توسط قارهها احاطه شده است؛ اما قطب جنوب در جنوبیترین نقطه محور زمین، میان قاره بزرگ جنوبگان قرار دارد که دارای خشکی است و اقیانوسها آن را احاطه کردهاند.
- شمالگان از لایههای یخی شناور روی آب و بدون توده خشکی تشکیل میشود؛ کوههای یخی فصلی آن از یخچالهای طبیعی به وجود میآیند و پوشش گیاهی و جانوری منحصر به خود را دارد. جنوبگان یک توده خشکی پوشیده از لایههای عظیم یخی است که از کوههای بزرگ یخی روی خشکی تشکیل شده و پوشش گیاهی و جانوری آن در مقایسه با قطب شمال بسیار کم است.
- حیات جانوری شمالگان و جنوبگان با هم متفاوت است. شمالگان گونههای جانوری بیشتر و متنوعتری دارد و زیستگاه خرسهای قطبی به شمار میرود که گاوهای دریایی و حتی نهنگهای کوچک را هم میخورند؛ اما در جنوبگان پنگوئنها ساکن هستند و هیچ حیوان درندهای وجود ندارد که بقای نسل آنها را با مشکل مواجه کند.
- قطب شمال سرد است؛ اما بهدلیل ارتفاع کم، در مقایسه با قطب جنوب سرمای کمتری دارد. میانگین ارتفاع شمالگان از سطح دریا دو متر و میانگین دمای سالانه آن ۱۰- درجه سانتیگراد است؛ در حالی که میانگین ارتفاع جنوبگان ۲,۸۳۵ از سطح دریا و میانگین دمای سالانه آن ۴۹- درجه سانتیگراد است.
- قاره قطب جنوب تنها منطقه روی کره زمین است که در تملک هیچ کشوری نیست. تا به امروز هیچ اثری از وجود انسانهای بومی در این منطقه خالی از سکنه دیده نشده است و بهجز گروههای تحقیقاتی و علمی، به ندرت کسی به آنجا رفتوآمد میکند؛ اما زندگی در نزدیکی قطب شمال در شهرهای شمالی روسیه، نروژ، الاسکا و گرینلند در جریان است.
- حدود ۹۹ درصد از یخهای روی زمین در قطب جنوب هستند و قطب شمال به نسبت قطب جنوب یخهای کمتری دارد.
- طبق تحقیقات زمینشناسان ایالاتمتحده آمریکا، نیمی از منابع نفتی زمین زیر لایههای یخی شمالگان جمع شده است. با وجود این منابع، روسیه مدعی مالکیت بر بخش عظیمی از منطقه قطب شمال است و ایالات متحده نیز مرزهای خود را با ارسال یخشکنها در این منطقه و نزدیکی آلاسکا مشخص و نشانهگذاری کرده است؛ اما قاره قطب جنوب خشکی است و در بستر سنگی آن مواد معدنی زیادی چون طلا، نقره، نیکل، پلاتین و آهن یافت میشود؛ طبق توافقنامه قطب جنوب (توافقنامه بینالمللی که از منافع قطب جنوب محافظت میکند)، هرگونه استخراج در این منطقه ممنوع است.
- لایه اوزون بر فراز قطب جنوب دارای سوراخی بزرگتر از مساحت قاره آمریکا است و لایه اوزون بر فراز قطب شمال نیز هر روز نازکتر میشود. دلیل این موضوع شکلگیری ابرهای استراتوسفر قطبی است که منجر به از بین رفتن اوزون میشوند. سرعت این پدیده در قطب شمال، بهدلیل گرمای هوا، کندتر است. البته در سپتامبر ۲۰۱۴ میلادی پژوهشگران تایید کردند که لایه اوزون نشانههایی از بهبود و ترمیم نشان داده است.
- یکی از قطبهای مغناطیسی زمین نزدیک به جنوب کره زمین و دیگری نزدیک به شمال آن است. قطب مغناطیسی با قطب جغرافیایی متفاوت است و قطبنماها شمال مغناطیسی زمین را نشان میدهند. جهت میدان مغناطیسی زمین در حال تغییر است و قطبهای مغناطیسی زمین بر قطبهای جغرافیایی آن منطبق نیستند.
- قطبهای مغناطیسی برخلاف قطبهای جغرافیایی جابهجا میشوند و این برای هر دو قطب مغناطیسی صدق میکند. قطب شمال مغناطیسی (جنوب میدان مغناطیسی زمین) کاملا در ناحیه قطب شمال نیست و سالانه ۶۰ تا ۵۵ کیلومتر به طرف نیمکره شرقی حرکت میکند. قطب جنوب مغناطیسی (شمال میدان مغناطیسی زمین) درون قاره قطب جنوب قرار دارد؛ اما سالانه ۱۰ تا ۱۵ کیلومتر به طرف غرب حرکت میکند.
- چرخه ذوب یخ در قطب شمال طبیعی است و یخهایی که در تابستان ذوب میشوند، به همان مقدار در زمستان جایگزین میشوند؛ اما چنین چرخه منظمی در قطب جنوب وجود ندارد و لایه یخ آن در تمام طول سال، اندازه و شکل خود را حفظ میکند. اخیرا هشدارهایی درباره ذوب یخهای قطب جنوب بهعلت گرمایش جهانی داده شده است که خبر از احتمال رخداد آن در آیندهای نهچندان دور میدهد.
قطب شمال و جنوب با طبیعت زیبا و ویژگیهای منحصربهفردشان، از مناطق جذاب کره زمین به شمار میروند؛ چراکه به دلیل شرایط آبوهوایی دشوار و نبود زیرساخت، از شلوغی و هیاهوی دنیایی که ما انسانها ساختهایم به دور ماندهاند. اگر درباره قطب شمال و جنوب، ویژگیهای هرکدام و تفاوتها و شباهتهای آن دو اطلاعات یا نظری دارید، آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
منبع عکس کاور: Unsplash.com | عکاس: Alexander Hafemann (صخره یخ در قطب شمال)
سوالات متداول
قطب شمال در کدام کشور است؟
مردم مختلفی در شمالگان (ناحیه پیرامون قطب شمال) از جمله آلاسکا، کانادا، گرینلند، روسیه و نروژ سکونت دارند؛ اما این ناحیه متعلق به هیچ کشوری نیست.
آیا در قطب جنوب انسان زندگی میکند؟
تا به امروز هیچ اثری از وجود انسانهای بومی در قطب جنوب دیده نشده است و بهجز گروههای تحقیقاتی و علمی، به ندرت کسی به آنجا رفتوآمد میکند.
قطب شمال سردتر است یا قطب جنوب؟
قطب شمال بهدلیل ارتفاع کم، در مقایسه با قطب جنوب سرمای کمتری دارد. میانگین دمای سالانه در شمالگان ۱۰- درجه سانتیگراد و در جنوبگان ۴۹- درجه سانتیگراد است.
